DWORY I PAŁACE W POWIECIE RADOMSKIM
Polski dwór, wraz z całym założeniem, szczególnie parkiem, stanowił charakterystyczny element krajobrazu wiejskiego. Z czasem stał się jednym z najsilniejszych synonimów „swojskości” i „rodzimości”. Siedziby tego rodzaju stanowiły ośrodki gospodarki i kultury, były też ostoją patriotyzmu.
W regionie radomskim prym wiódł, szczególnie w zakresie kultury i sztuki, dwór w Orońsku. ( Obecnie Centrum Rzeźby Polskiej). Działo się tak za sprawą jego gospodarzy: Amelii z Christianich Pruszakowej, śpiewaczki, i artysty malarza Józefa Brandta. Salonem życia towarzysko-kulturalnego był także pałac Grobickich, Pruszaków i Gombrowiczów we Wsoli. Przed kilku laty nabył go od Starosty Radomskiego Urząd Marszałkowski, dla Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, z przeznaczeniem na Muzeum Witolda Gombrowicza. Z dworami w Malczowie, Prędocinku i Wielgiem związany był inny wielki artysta Jacek Malczewski. Zaskakują też związki z ziemią radomską Henryka Sienkiewicza. Jego matka bowiem - Stefania Cieciszowska - mieszkała w niezachowanym dworze w Cerekwi, zaś ojciec Józef Sienkiewicz w pobliskich Grotkach. Nie brakowało także postaci bohaterskich jak rejent Michał Przychodzki, z Rudy Wielkiej,sybirak, czy Teresa Grodzińska z Jaszowic, zamordowana przez bolszewików. Z kolei w dworze Lisickich w Chruślicach mieszkał gen. bryg. Walenty Kwaśniewski, żołnierz Legionów Dąbrowskiego, zaś w dworze w Suskowoli stacjonował Józef Piłsudski.
Zasadniczy walor tutejszej architektury dworskiej, głównie XIX wiecznej, w większości skromnej i anonimowej, polega na tym, iż wyraża ona zasadnicze kierunki i style architektury polskiej. Wśród jej twórców są tak uznani architekci jak: Franciszek M. Lanci - domniemany autor dworu Dzianottów i hr. Lubienieckich w Zameczku, August Furuhjelm, pochodzenia fińskiego, projektant pałacu we Wsoli, oraz Kazimierz Prokulski, który przebudował dwór Grodzińskich w Oblesie.
Typ „polskiego dworu szlacheckiego”- klasycystycznego, parterowego, z gankiem, lub portykiem kolumnowym, wykształcił się w k. XVIII w. i występował głównie w 1 poł. XIX w. Jego cechy odnajdujemy m.in. w dworach: w Zameczku, Jeżowej Woli – Gawrońskich i Milejowicach - Strzemboszów. W drugiej połowie XIX w. wiele obiektów przybrało formy eklektyczne, historyzujące, czerpiące z europejskich wzorców, np. w Strzałkowie – Jabłońskich i Descourów. Jego forma nawiązuje do włoskiej willi Poggio – Reale, koło Neapolu. Na przełomie XIX i XX w. dwór jeszcze mocniej upodobnił się do willi, a w pocz. XX w. i po 1918 r. zaczęto lansować tzw. styl dworkowy, np. w Krychnowicach – rodziny Ekiertów.
Dramatyzm dziejowy spowodował, iż spośród, jak się szacuje, ponad trzystu dworów i pałaców usytuowanych na obszarze dawnego województwa radomskiego przed II wojną światową, zachowało się jedynie około stu, w większości zdewastowanych, a niekiedy zrujnowanych. W powiecie radomskim usytuowane są jedynie dwa, bardzo skromne, pałace, szesnaście dworów oraz pozostałości, w postaci parków i budynków folwarcznych, w trzydziestu miejscowościach. Pałac w Bartodziejach, własność m.in. Deskurów i Janowskich, wzniesiony został w 2 poł. XIX w. w stylu klasycystycznym i rozbudowany, zgodnie z modą na willę włoską, obecnie zrujnowany. Drugi pałac – dwór usytuowany we Wsoli powstał w 1914 r., w konwencji klasycyzującej, z elementami secesyjnymi. Dwory znajdują się także w miejscowościach: Dąbrówka Nagórna, Klwaty, Krzyżanowice, Maków, Milejowice, Prędocin, Piastów, Starosiedlice i Wrzeszczów. Ponadto w miejscowościach będących niegdyś podradomskimi wsiami: w Jeżowej Woli - Gawrońskich, w Krychnowicach, w Wośnikach - Gomolińskich i Pruszaków. W Starosiedlicach zaś, które stanowiły własność Miklaszewskich, Storzów i Kamińskich, usytuowany jest dwór neorenesansowy, z portykiem i oryginalnymi galeriami. W Klwatach dwór, z portykiem kolumnowym, współcześnie przebudowany, wzniósł w 1898 r. zapewne Leon Plenkiewicz. Z kolei w Makowie Piotr Chojeński zbudował w poł. XIX w., dwór późnoklasycystyczny, a jego neorenesansowej rozbudowy dokonał Józef Gorzkowski. Nie mniej interesujący jest także dwór z 1801 r. Rocha Romera, starosty radomskiego, i Dobieckich, w Krzyżanowicach. Nieco odbiega on od swego dawnego wyglądu, kiedy to posiadał kolumnowy portyk. (Obecnie w gestii samorządu powiatowego). Z kolei w Milejowicach, niegdyś w rękach m.in. Strzemboszów i Parniewskich, zachował się skromny dwór, z kolumnowym gankiem, wzniesiony zapewne przez Strzemboszów. Majątek Oblas zaś należał do: hr. Krasińskich, Helbichów i Michała Grodzińskiego, prezesa Banku Ziemiańskiego w Radomiu. Tamtejszy dwór wzniesiony po 1915 r., w klasycyzującym nurcie stylu polskiego, został przebudowany w latach 30-tych XX w. (Obecnie nieużytkowany). Unikatowy, późnobarokowy zespół dworsko- parkowy, zachował się w Piastowie – niegdyś własność hr. Sołtyków i Grobickich. Obecnie, zamieszkany przez kilka rodzin, zarządzany jest przez Agencję Rolną Skarbu Państwa. Kolejny obiekt usytuowany jest w Prędocinie, niegdyś m.in. rodziny Herniczków. Ten modrzewiowy, wzniesiony około 1870 r. dwór stanowi „znakomity przykład oryginalnej, niepowtarzalnej architektury drewnianej w regionie radomskim”. (Obecnie w gestii Agencji Nieruchomości Rolnych). Kolejny ciekawy, murowany, obiekt, zapewne z 4 ćw. XIX w., usytuowany jest we Wrzeszczowie. Niegdyś należał on m.in. Wąsowiczów, Dobieckich, i, aż do dziś, Górskich. Natomiast w dawnym majątku Suskowola, nadanym przez cara gen. mjr. A. Obruczewowi, znajduje się zrujnowany dwór Fedkowskich, otoczony parkiem. Podobna sytuacja ma miejsce w Walinach - niegdyś Łuniewskich i Lipińskich. Pozostałości dworskie, na które składają się głównie parki i budynki gospodarcze, odnaleźć można w miejscowościach: Bierwce Szlacheckie, Chomentów, Dąbrówka Podłężna, Gębarzów, Jaszowice, Jedlanka, Jedlnia, Kowala, Kosów, Mazowszany, Młodocin Większy, Pakosław, Ruda Wielka, Zakrzew i Taczów. W tej ostatniej powstaje unikatowy Park Historyczny – Rycerze Bogurodzicy i Muzeum Etosu Rycerskiego. Dodajmy, iż dwory w Bierwcach - Przychodzkich i w Kosowie - Niecieckich zostały rozebrane niedawno, co szczególnie trudno zrozumieć.
Nie sposób nie wspomnieć także o interesujących dworskich wnętrzach, pierwotnie wyposażonych w dzieła sztuki i rzemiosła, i księgozbiory. Tych z oryginalnym wyposażeniem już nie znajdziemy. Ich namiastką są zaaranżowane wnętrza dworów z Pieczysk - w Muzeum Wsi Radomskiej i w Orońsku.
Zaprezentowane zagadnienie zostało przybliżone na Sympozjum poświęconym dziedzictwu kulturowemu powiatu radomskiego, zorganizowanym w 2013 r. w dawnym dworze Czarnowskich (obecnie szkole) w Makowie. Niniejszy tekst zaś stanowi fragment obszernej pracy, przygotowanej w Starostwie Powiatowym w Radomiu pod kątem publikacji, pt.” Dwory i pałace południowej części województwa radomskiego. Dzieje – architektura - parki”, w ramach Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015.
Wiesław Marek Kowalik , historyk sztuki
