Zabytki w powiecie

 Zabytki  w powiecie radomskim

W Starostwie Powiatowym w Radomiu został opracowany  Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami na lata 2016-2019. Znalazły się w nim obiekty: architektury i budownictwa, parki dworskie, cmentarze, zabytki archeologiczne, sztuki i  rzemiosła artystycznego, z różnych epok. To niezwykła i fascynująca mozaika kulturowa zabytków  i miejsc, a niekiedy skarbów, z których warto poznać choćby niektóre. Zacznijmy od  zabytku prehistorycznego górnictwa na ziemiach polskich, jakim jest  kopalnia jurajskiego krzemienia „czekoladowego” w Wierzbicy, jednej  z największych  tego typu kopalń w Europie Środkowej. Tamtejsze zabytki datowane są na około 5000-1600 lat p.n.e. W pobliskiej miejscowości Łączany ludność kultury przeworskiej, czyli okresu wpływów rzymskich ( II w. p.n.e - do 450 r.n.e ) pozostawiła cmentarz, na którym odkryto  groby popielnicowe. W jednym z nich znaleziono złoty wisior, najprawdopodobniej powstały w kręgu kultury rzymskiej. W drugim - tzw. grobie książęcym zachowały się  fragmenty wyposażenia rycerza - miecz i umbo, oraz unikatowa  urna z namalowanym rycerzem na koniu. W pozostałych  odkryto m.in. oszczepy, ostrogi i miecze. Przedmioty te prezentowane na co dzień w Muzeum Regionalnym w Iłży wystawiane były  na głośnej wystawie  zorganizowanej w 2003 r. w niemieckim Bewern. Średniowiecze reprezentowane jest przede wszystkim przykładem pozostałości architektury obronno-rezydencjonalnej, w postaci  gotyckiego  zamku biskupów krakowskich w Iłży. Budowę tego kamiennego obiektu,  usytuowanego na wzgórzu, rozpoczął bp Jan Grot  zapewne w latach 1326-1347. Podzielony on jest na właściwy zamek wysoki,  z cylindryczną wieżą i budynkiem mieszkalnym oraz zamek niski. Jego rozbudowę i modernizację  prowadzili kolejni biskupi, w tym  Filip Padniewski, który nadał zamkowi charakter renesansowej rezydencji. O jego randze świadczy choćby fakt, że gościł  m.in. królów: Władysława Jagiełłę, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta III. W 1655 r. zamek został zdobyty i spalony przez Szwedów, a odbudował go bp Andrzej Trzebicki. Ostatni  jego prywatny właściciel  książę Tadeusz Lubomirski przekazał go Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W 1998 r. została odrestaurowana i oddana do użytku baszta - malowniczy symbol  Iłży. W kolejnych latach kontynuowane są prace rewaloryzacyjne i rekonstrukcyjne, a  zamkowe wzgórze ożywa jednym z najciekawszych w Polsce turniejów rycerskich. Niezwykłym duchem epatuje także późnośredniowieczne gniazdo rycerskie Mikołaja Powały, podstolego sandomierskiego, w Taczowie, gm. Zakrzew.  Gródek powstał zapewne już  na przełomie XIII i XIV w., zamieniony później na dwór obronny. Powała to wybitna postać swej epoki, uwieczniona przez Henryka Sienkiewicza na kartach „Krzyżaków”, jeden z czołowych europejskich rycerzy, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. W 2010 r. w Taczowie odsłonięto pomnik „Spotkanie u Powały”, ukazujący m.in. króla Jagiełłę, przypominający naradę w Taczowie  przed bitwą grunwaldzką.

 Inne zabytki o szczególnie wysokich walorach to obiekty sakralne.  Wczesnośredniowieczną metrykę ma m.in. kościół p.w. Św. Jakuba w Skaryszewie. Usytuowany  w obrębie grodziska powstał z fundacji  komesa Radosława Odrowąża. Już około 1167 r.  nadał on Zakonowi Rycerskiemu Grobu Bożego w Jerozolimie (Bożogrobcom) Skaryszew. Obecny barokowy kościół murowany został wystawiony  z fundacji Bożogrobców  w latach 1691-1701, przez murarzy z Węgier. Kościół posiada interesujące barokowe wyposażenie, m.in.  stalle, zaopatrzone w cykl obrazów, przedstawiających m.in. św. Kingę składającą śluby w Skaryszewie. Niezwykłe są tam obrazy religijne z  XVII i XVIII w., pochodzące ze szkół: flamandzkiej, niemieckiej,  ruskiej i północnowłoskiej. Z kolei późnośredniowieczny kościół p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Odechowie ufundował ks. Jan Długosz, kronikarz królewski. Jeden z zabytków- kamienny ołtarzyk,  znajdujący się we wnętrzu tej świątyni, doceniła księżna Izabela Czartoryska, przenosząc go do Domu Gotyckiego w Puławach. Niezwykłe dzieje ma kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Iłży, według  Długosza istniejący już w XII w. Kościół został gruntownie  przebudowany  w 1603 r., w stylu renesansowym, z wykorzystaniem fragmentów murów świątyni gotyckiej. Ma on  interesujące wnętrze, m.in. z dwoma ołtarzami barokowymi, pochodzącymi z kaplicy wawelskiej i renesansowymi stallami. W 1629 r. biskup Marcin Szyszkowski dobudował, piękną,  renesansową  kaplicę grobową Św. Krzyża. Świątynia ta dzięki pracom renowacyjnym odzyskała po części swe dawne piękno. Jej prezbiterium stanowi dziś jeden z  nielicznych kompletnych zabytków sztuki nowożytnej w Polsce, pochodzących z czasów przed zniszczeniami szwedzkimi. Ponadto przy kościele zlokalizowana jest unikatowa dzwonnica, zaadaptowana  ze średniowiecznej baszty murów miejskich. Dodajmy jeszcze, że na starej plebanii znajduje się interesująca kolekcja sakralnych zabytków ruchomych. Znacząca grupę stanowią kościoły barokowe, wśród których  wyróżnia się piękny  kościół p.w. Matki Boskiej i św. Stanisława Bpa w Jedlińsku. Wzniesiony w 1645 r. przez Stanisława Witowskiego, kasztelana sandomierskiego, wnuka poety Jana Kochanowskiego. Po zniszczeniach szwedzkich świątynię odbudował Aleksander Załuski, dziedzic  Jedlińska. W poł. XVIII w. przeprowadzono jej  restauracje i przebudowę  w stylu barokowym, zapewne według projektu Jakuba Fontany, architekta królów polskich, pochodzenia włoskiego. Świątynia ta miała szczególne szczęście do fundatorów interesujących dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego. Znajdujący się tam dzwon „Zygmunt” odlano w renomowanej gdańskiej ludwisarni Gerharda Benningha. W 1758 r. bp Andrzej Załuski ofiarował świątyni m.in. piękny obraz „Powołanie Świętych Apostołów Piotra i Pawła”, namalowany w Rzymie przez znakomitego artystę Tadeusza Kuntze-Konicza. W 17894 r. Tadeusz Kościuszko przyjął  „dla ratowania ojczyzny” srebra tego kościoła  i uczestniczył we mszy. Z kolei neohistoryczne świątynie w Cerekwi, Jedlni Poświętne, Przytyku  i Pionkach zostały   zaprojektowane przez znanego architekta Stefana Szyllera i włączone do szlaku  architektonicznego tegoż architekta na ziemi radomskiej. Cenny walor polskiego krajobrazu kulturowego stanowią kościoły drewniane, dziś już nieliczne, a przez to szczególnie cenne. Niektóre od rozebrania i unicestwienia uratowało przeniesienie w inne miejsca. Tak się stało w przypadku kościoła ze Wsoli, gm. Jedlińsk, przeniesionego w 1930 r. do Bodzechowa, koło Ostrowca Świętokrzyskiego, z inicjatywy Anieli Kotkowskiej, babki Jerzego i Witolda Gombrowiczów. Podobnie  w przypadku kościoła w Białobrzegach, który w latach 1955-56 przeniesiono do  Bardzic, w gm. Kowala. Jest to modrzewiowy obiekt p.w. Świętego Andrzeja Boboli i Św. Trójcy, pochodzący  z lat 1771 – 73, fundacji Pawła Boskiego, podkomorzego czerskiego. Natomiast w latach 80-tych XX w. do Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu został przeniesiony XVIII wieczny  kościół, zdobiony cennymi polichromiami,  z Wolanowa.

Niezwykle interesującą grupę obiektów stanowią dwory, czy też niekiedy zespoły dworsko-parkowe, w czasach zaborów ośrodki kultury i ostoja patriotyzmu. Pochodzą one głównie z XIX w. Wyrażają  zasadnicze kierunki architektury polskiej z okresu od schyłku XVIII w. do pocz. XX w. (klasycyzm, historyzm, eklektyzm, „styl dworkowy”) i związane są z dziejami wielu znanych  rodzin, m.in. Jana Kochanowskiego, Henryka Sienkiewicza i  Jacka Malczewskiego. Wśród nich wyróżnia się eklektyczny, klasycyzujący  dwór, zwany też pałacem, we Wsoli, związany z rodziną Gombrowiczów, w tym pisarzem Witoldem., który tu właśnie napisał m.in.  „Ferdydurke”. Obiekt  został wzniesiony w 1914 r. według projektu architekta fińskiego A. Furuhjelma. Obecnie mieści on muzeum biograficzne Witolda Gombrowicza. Kolejny interesujący, klasycystyczny  obiekt usytuowany jest w Zameczku, rodów Tarłów,  Dzianottów i  hr. Lubienieckich. Zachowany dwór, z poł. XIX w., z portykiem jońskim, związany jest z nazwiskiem Franciszka Marii Lanciego, znanego architekta włoskiego. Obiekt ten przeszedł rewaloryzację i dziś służy celom gastronomicznych. W Bartodziejach  zaś zachował się klasycystyczno - eklektyczny  dwór z 1 poł. XIX w. , z parkiem krajobrazowym, wzniesiony zapewne przez Mikulskich i Kuszewskich.  Bywał tutaj pisarz Witold Gombrowicz, kiedy  spędzał urlopy w nieodległym majątku Wsola.  Dziś  obiekt znajduje się w stanie ruiny.   

Ochronie tej grupy zabytków, z obszaru powiatu radomskiego, dotychczas terra incognita w zakresie tej problematyki,  ma szanse dobrze się  przysłużyć  nowatorska publikacja pt. „ Dwory i pałace południowej części województwa mazowieckiego. Powiat radomski (i okolice)”, z recenzją prof. Dariusza Kupisza, przygotowana w Starostwie Powiatowym w Radomiu.   

Wśród innych obiektów wyróżnia się swym charakterem granitowe Mauzoleum  Legionistów Polskich z batalionów Józefa Piłsudskiego, poległych  pod Laskami – Anielinem w dniach 22-26 października 1914 r., walczących u boku armii austriackiej, w bitwie z Rosjanami. Notabene, namalował ją znany art. malarz Jerzy Kossak, a  obraz ten znajduje się  w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Poświęcenie  mauzoleum, w którym umieszczono szczątki 156 znanych i 100 nieznanych legionistów miało miejsce w 1933 r.

Wśród zabytków ruchomych niezwykle interesującą i charakterystyczną dla polskiego krajobrazu  grupę stanowią figury i kapliczki. Są wśród nich takie obiekty jak: renesansowa kapliczka w Mniszku, barokowe figury „Piety”  i  św. Floriana  w Krzyżanowicach, czy  św. Jana Nepomucena w Jarosławicach.

W świetle powyższej prezentacji, stanowiącej ledwie wycinek zagadnienia, zabytki powiatu radomskiego  stanowią dziedzictwo kulturowe , konglomerat materialno-duchowy, godny  szczególnej troski. Niewątpliwie predestyscynuje  on  ten region do turystycznego ożywienia i promocji.